sona pona IV. Nieuwe waarden voor een nieuwe wereld.

Nu, dat is zeker niet het enige lijstje van dat type. In het boeddhisme bestaat er bijvoorbeeld het “Edele achtvoudige pad” waarin acht verschillende aspiraties (“paden”) worden beschreven, zoals “juist spreken”, waaronder bijvoorbeeld het wegblijven van leugens kan gelezen worden.

Recenter in de geschiedenis duikt bijvoorbeeld de tripartite nationale slogan van Frankrijk op: “Liberté, égalité, fraternité”. Het dook op tijdens de Franse revolutie en heeft zonder enige twijfel dus een menselijke oorsprong.

Harari betoogt in zijn boek “Homo Deus” dat wat goed of slecht vroeger bepaald werd door de kerk en van origine een hogere macht had. Later, in de fase van het humanisme heeft - volgens Harari - de individuele mens deze rol overgenomen. En die mens bepaalt wat goed of verkeerd is op basis van wat “goed voelt”.

Maar helemaal correct lijkt dat niet, want ook bij de Stoïcijnen is het overduidelijk Plato, een mens, die beschrijft hoe Socrates - ook een mens - op zoek gaat naar hoe en geïdealiseerde maatschappij er zou moeten uitzien en uiteindelijk bij deze waarden terechtkomt.

Ook in de Boeddhistische “variant” lijkt het er sterk op dat het achtvoudige pad gewoon door mensen is ontwikkeld, of tenminste er wordt geen bijzondere oorsprong toegedicht en er is duidelijk verder filosofische ontwikkeling in gebeurd, waaronder zelfs uitbreidingen tot het tienvoudig pad.

Alleen de theologische deugden (geloof, hoop en liefdadigheid) claimen een goddelijke oorsprong te hebben, maar komen natuurlijk honderden jaren na de Stoïcijnen pas in zicht. Om maar te zeggen, we mogen rustig aannemen dat ook daar mensen ze bedacht hebben, wellicht omdat ze het succes van de Stoïcijnse waarden nog steeds konden voelen.

Deze lijstjes hebben met andere woorden bijzonder veel gemeen. In alle gevallen kan je ze beschouwen als een denkoefening over welke waarden nodig zouden zijn om een maatschappij en haar mensen in een heel specifieke richting te kunnen laten bewegen. Als een soort bakens in de verte. Geen plekken waar je op een bepaald moment echt kunt aankomen, maar die je steeds een richting geven om in te evolueren. In het geval van de theologische deugden, kan je zien hoe er zelfs een heel handige “virale campagne” in verstopt zit.

Er is zelden een figuur zonder grond, zwarte letters staan (meestal) op een wit blad. Dat betekent dat elk van dit soort waarden ook gelezen kan worden als reactie op iets anders, op de “ongewenste maatschappij”. In de Republiek van Plato spreken ze bijvoorbeeld over een “stad van zwijnen” als tegenpool van de geïdealiseerde (en fictieve) stad Kallipolis. Ook de Franse “vrijheid, gelijkheid en broederschap” kan gemakkelijk begrepen worden als de waarden die het beste tegengewicht bieden voor de problemen waar de Franse revolutie antwoorden op zocht.

En dan wordt het interessant. Want, we weten dus dat mensen dit soort waarden gewoon kunnen schrijven als reactie op een problematische toestand. We weten dat de waarden precies zo ontworpen kunnen worden om de koers van de geschiedenis in een bepaalde richting te duwen. Je kan dat zelfs in een humanistisch kader houden, als je nadenkt over wat voor waarden of aspiraties je nodig zou hebben om je goed te voelen. Let op, dat is een heel andere oefening dan nadenken over wat je misschien zou willen verwerven (zoals liefde, rijkdom, etc). Dit gaat over welke bakens je de beste richting zouden geven, dus zaken die je expliciet niet kan verwerven, enkel nastreven.

Uiteraard zijn veel van de problemen waarop de Stoïcijnen of Boeddhisten reageerden nog steeds relevant. Gematigdheid is nog even relevant voor de huidige consumptiecultuur, als ze duizenden jaren geleden was voor de Grieken. Maar er zijn ook nieuwe, complexere problemen bijgekomen. Zo weten we nu dat zelfs grote natuurlijke systemen zoals het klimaat niet statisch zijn, dat de mens in staat zou zijn om de atmosfeer te veranderen zou echt ongelooflijk geklonken hebben in de meeste tijdsgewrichten. Ook bijvoorbeeld de onwaarschijnlijke toegang tot informatie en communicatiemiddelen zorgt voor problemen die de mensheid eigenlijk nog nooit gezien heeft.

Dus, hier is de oefening die voor ons ligt. Wat zijn de “nieuwe waarden” van deze tijd? Welke aspiraties, welke bakens hebben we eigenlijk nodig om de crisissen te bedwingen die ons nu overvallen? We moeten helemaal niet wachten tot de antwoorden daarop bulderend uit de hemel komen neerdalen of tot we de oorsprong ervan in de geschiedenis verloren zijn. We kunnen ze gewoon in een stuk steen kappen en besluiten om ze na te beginnen streven. Het effect is net hetzelfde, als een soort van filosofische zelfhypnose.

(Ja, er ligt hier al zo’n lijstje, maar toch benieuwd wat jullie er van zouden maken!)