Onhandige waarheden

Misschien zal het nooit wennen. Hoe mensen met wie je soms lang en goed hebt samengewerkt, plots enorm boos kunnen worden van de eenvoudige woorden: "Ik denk dat er iets mis is."

Uiteraard was de onthulling van de extreme PFOS vervuiling rond 3M, Blokkersdijk en de Oosterweelgronden niet bepaald wat mensen willen horen. Het is evenmin iets wat je wil graag wil ontdekken. Dat heeft te maken met de existentiële keuze die zulke kennis met zich meebrengt: Wanneer je het weet, moet je er eigenlijk naar handelen. Laten we eerlijk zijn, niemand wil zo gedwongen worden in actie te schieten.

Zoals we ondertussen weten, is handelen net dat wat ontbrak, zelfs al lag de kennis al jaren naakt op tafel. Misschien was dat nog het meest verbazingwekkende in de zoektocht naar de feiten achter dit dossier. Hoeveel mensen eigenlijk wel moeten geweten hebben dat er "iets" mis was, maar die stuk voor stuk niet gehandeld hebben. Nochtans werd de wetenschap over de vergiftigende werking van deze stof met de jaren alleen maar erger en stapelde het bewijsmateriaal op het terrein zich op.

Het is hoe Al Gore rond 2006 de klimaatverandering al omschreef: Een onhandige waarheid. Geen verpletterende waarheid, geen gruwelijke waarheid, nee, gewoon onhandig. Onhandig omdat het allerlei vragen oproept over verantwoordelijkheden, over radicale veranderingen, over de rol van je eigen handelen. Dingen waar mensen wel eens boos over kunnen worden, want het gooit de schijnbare controle over het leven volledig overhoop. Als zoiets destructiefs zomaar onder onze neus kan gebeuren, dan is de menselijke beschaving wellicht stukken minder beschaafd en goed georganiseerd dan we zouden willen toegeven. Nee, zeg dat toch niet luidop. We zijn goed bezig, we bedoelen het goed. Toch? Toch? ...

Voor mensen die met een nieuwsgierig innerlijk kind rondlopen dat niet tegen onrechtvaardigheid kan, zijn zulke onhandige waarheden een ware vloek. Je kan er niet van afblijven, ook al staat op d'n duur quasi werkelijk iedereen kwaad te roepen dat je moet stoppen. Maar het voelt aan alsof men vraagt dat je het licht van de zon zou ontkennen, een totale absurditeit. Het kind kan dat niet. Het begrijpt dat op fundamentele wijze niet, dat mensen elkaar zoveel kwaad kunnen doen. Het kind kent eigenlijk enkel liefde, tot er iets "volwassen" het opzij zet, de aanvaarding van de kwaadheid. Al te vaak is deze ontdekking zo pijnlijk dat dat volwassen personage cynisch wordt en zelf aan eenzelfde soort kwaadheid, in de vorm van geweld, egoïsme en bedrog begint.

Wanneer het kind spreekt, komt uit de paniekerige massa vaak een stem die zegt dat het niet de inhoud is die zulke weerstand oproept, maar de "stijl" van de boodschapper. Terwijl het tegendeel zo overduidelijk waar is. - Alweer een onhandige waarheid! - Want, laten we eerlijk zijn, Al Gore is een hele rustige man die je moeilijk een te brute stijl kan verwijten. Maar verkozen werd hij niet.

In die zin is het sprookje van "De Nieuwe Kleren van de Keizer" onrealistisch. Het volk zou immers vooral eerst beginnen roepen op het kind. "Sssht! Zoiets zeg je niet!"

Het PFOS schandaal brengt een onstellend lange reeks ongemakkelijke waarheden naar boven. Laten we alle monsters eens uitnodigen om één voor één in het daglicht te komen staan. Het kind wil wijzen, het zal dan ook wijzen.

De eerste is een opwarmertje. Bedrijven zijn bereid om volksgezondheid op te offeren voor winst. Dat komt eenvoudigweg omdat ze niet vaak beloond (en slechts heel soms gestraft) worden voor het voorkomen van schade aan onze gezondheid. Omgekeerd worden ze wél snel gestraft als er niet genoeg winst wordt gemaakt en nog sneller beloond als er veel winst is. In die zin is het voor bijstaanders misschien wel onthutsend om vast te stellen dat de bedrijfsleiders van 3M losweg de wetenschappelijke kennis over PFAS ontkennen. Maar, de onhandige waarheid is dat ze exact hiervoor betaald worden. Ook leden van de raad van bestuur van Lantis (BAM) moet je op die manier aanschouwen: Het is letterlijk hun taak om de belangen van Lantis te verdedigen, wat in deze neerkomt op ervoor zorgen dat die vervloekte tunnel gebouwd wordt. Het is als de advocaat van een zware crimineel, behalve dat zo'n advocaat zelden pretendeert dat de criminele activiteiten op de één of andere manier goed zouden zijn voor de samenleving.

Moeilijker is de vaststelling dat politieke verantwoordelijken, overheidsdiensten, onderzoeksbureau's, pers en zelfs universiteiten hier welwillend in meegaan, op grote schaal zelfs. Fundamenteel is er hier een ijzeren dynamiek gaande, die niet zo sterk verschilt van de bedrijfslogica zelf: Wie niet meedoet, wordt al snel uit het systeem geduwd. Dat geldt voor al te kritische journalisten en onderzoekers, maar zelfs voor milieuinspecteurs of "ideologische leiders" ligt het einde van de carrière en het - mogelijk nog beangstigendere - verlies van inkomen voortdurend op de loer. Je wil er toch niet aan denken dat je de hypotheek van je pas gekochte huis niet meer kan betalen? Nee, dan is het veel gemakkelijker om bij dit soort dossiers tegen jezelf te zeggen: Dit is de verantwoordelijkheid van iemand anders. Het aantal mensen dat precies deze redenering onderweg moeten hebben gemaakt is quasi niet te overzien.

Het is moeilijk te zeggen wat het vaakste voorkwam in privé-conversaties: "Goed bezig" of "Hoe doe je dit allemaal?" In dat laatste zit de impliciete vraag waar mijn inkomen vandaan komt, hoe de hypotheek betaald wordt. (Spoiler: Er is geen hypotheek.) Nog vreemder is misschien de opmerking "oh, maar jij hebt geen kinderen (op te voeden)". Want, wat een joekel van een inconsistentie zit daar niet in? Als je geen kinderen hebt, kan je misschien nog zeggen "apres nous, l'enfer" gecombineerd met de donkere gedachte dat de planeet misschien beter af zou zijn zonder ons. Maar als je kinderen hebt, klopt dat toch niet meer? Je kan je kinderen toch niet veroordelen tot een algeheel vervuilde planeet waar talloze soorten uitsterven, waar het weer steeds extremer wordt? Pats, een onhandige waarheid in je gezicht. Nee, dan liggen de slaappilletjes al klaar.

"Het is de verantwoordelijkheid van de politiek, niet van mij."

"Ik doe al mijn best. (Maar mijn auto/verre vakantie/groot huis/... heb ik écht nodig.)"

"Er komt wel een technologische oplossing."

Het kind weet niet wat een hypotheek is, maar begrijpt wel dat er een hypotheek op zijn toekomst gelegd werd. Maar de voorgaande generatie heeft het erg moeilijk met die conversatie.

(Geen zorgen. Er zijn ook redenen tot mildheid. Die komen er aan.)

In die zin klinken opmerkingen zoals "de PFOS waarden zijn al gezakt" bijzonder cynisch. Want, niet alleen is dat vooral omdat de vervuiling zich steeds verder uitbreidt en we dus vooral de miserie over een steeds groter gebied verdelen, maar het negeert de nuchtere vaststelling dat deze grootschalige vergiftiging decennialang en moedwillig werd verborgen gehouden. Alsof die schade er niet is geweest. In de dossier van de luchtvervuiling en verkeersongevallen klinkt net hetzelfde refrein: "Het gaat al beter." Maar, als je de "per capita" cijfers zou vergelijken met landen waar wél een degelijk beleid werd gevoerd, dan kan je niet rond het feit dat onze politieke klasse op moedwillige wijze duizenden mensen vroegtijdig hebben laten doodgaan aan perfect vermijdbare oorzaken.

Als er nooit een rekening moet worden betaald voor het verleden, zal men ons blijven oplichten, onze levens blijven opofferen aan het altaar van de hebberigheid en haat. No justice, no peace.

Ja, dat is een onhandige waarheid waar veel mensen ongemakkelijk van in hun stoel zullen beginnen schuifelen. Maar er is ook voor hen een overweging te maken: Als ze hun rekening hebt betaald, kunnen ze ook met een schone lei weer verder. Dan kan en mag je je leven heropbouwen, zonder dat je jezelf elke dag leugens moet aanpraten. Zou dat geen bevrijding zijn? Het is helemaal niet zo'n utopische gedachte, want het is het exacte principe achter zogenaamde "waarheid & verzoening" comitées die opgericht worden over de hele wereld naar aanleiding van burgeroorlogen en etnisch geweld. Het is helemaal niet zo'n grote sprong om hetzelfde te doen voor ecologisch geweld, voor massavervuiling en de enorme aantallen vroegtijdige doden die we ondertussen perfect kunnen tellen. Wellicht zijn er velen die vrijwillig plaats zouden nemen op de banken van zulk een commissie, als er tenminste de kans op verzoening ligt. Want ook zij dragen een kind in zich en dat kind is vaak verschrikkelijk eenzaam. Dus, wie organiseert een "waarheid & verzoening" comité voor ecocide, voor de massamoord in het verkeer, voor massavergiftiging?

Over vergiftiging gesproken, laten we het eens hebben over water.

In het geval van "forever chemicals" (PFAS, maar ook DDT en dioxines) leidt de onderzoeksvraag immers al te vaak naar water. Meer bepaald ons grondwater en oppervlaktewater, de plekken waar we ons drinkwater moeten halen. (Terloops: de meeste mensen begrijpen niet dat flessenwater ook uit dezelfde grond komt, wat alweer toont hoe reclame er vlot in slaagt fantasie te verkopen als realiteit.) De onthutsende realisatie, de onhandige waarheid, is dat het er sterk op lijkt dat grond- en oppervlaktewater in Vlaanderen de voorbije vijftig jaar langzaam maar zeker vergiftigd is geraakt met industriële moleculen die niet voorkomen in de natuur, die bovendien bio-accumulatief en zeer persistent zijn. En, het is quasi onmogelijk om ze terug te verwijderen. Een onhandige waarheid die als een baksteen op je verjaardagstaart valt.

Mijn meter vertelde me een verhaal over een boerin die ze als kind bezochten. De boerin had een diepe waterput waarin ze een emmer liet zakken. Het was, zo vertelde mijn tante me, het lekkerste water dat ze ooit in haar leven gedronken had. We kwamen samen tot de onthutsende vaststelling dat die ervaring wellicht permanent onmogelijk is gemaakt. OVAM waarschuwt expliciet voor de vervuiling die je mag verwachten in putwater: stookolie, pesticiden en nu ook PFAS. Allemaal zijn het vervuilingen met een menselijke bron die schrikwekkend recent is. Het grondwater in de wereld van mijn meter als kind is anders dan mijn wereld. En, anders dan bijvoorbeeld bij luchtverontreiniging is het niet eens zo dat het wegnemen van de bron van de vervuiling de zaak snel verbetert. Dit spul is een hardnekkig blijvertje. (Fun fact: Onlangs vertelde mijn meter me dat ze haar carrière eigenlijk meteen gestart is als klokkenluider bij een geval van zware fraude in de sociale sector. Het moet dus in onze genen zitten of zo.)

Het meest spectaculaire aan die vervuiling van al ons drinkbare water is dat we het gewoon blijven doen. Glyphosfaat (Roundup) ligt nog steeds in de rekken, er worden nog steeds PFAS geproduceerd (ja, ook in Zwijndrecht), etc etc. Net zoals bij klimaatverandering lijkt iedereen te denken: "Een beetje extra kan geen kwaad, ik heb het nodig." of "Ze vinden wel een technologische oplossing."

Naast boosheid is dit een absolute klassieker wanneer iemand je een onhandige waarheid vertelt: "Ja, maar, wat moet er dan gedaan worden?" Het lijkt er daarbij sterk op dat de gewenste oplossing er vooral voor moet zorgen dat alles op dezelfde manier blijft draaien. We moeten kunnen blijven vliegen, rijden, sproeien en knoeien. Maar, daarbij knallen we bovenop de tweede wet van de thermodynamica, die eenvoudigweg zegt dat het energetisch veel gemakkelijker is om chaos te creëren dan orde. Door deze assymetrie heeft het universum de natuurlijke neiging om steeds rommeliger te worden, omdat pogingen om orde te krijgen ergens anders een grotere toename van chaos vereisen. Dat is dé reden waarom saneren zoveel extreem veel moeilijker is dan vervuilen en waarom we voor PFAS eigenlijk geen degelijke oplossing hebben. Ook als we het goedje proberen verbranden, ontstaat er weer andere chaos in de vorm van F-gassen, die nog slechter zijn voor het klimaat dan CO₂ en die nog oneindig veel moeilijker uit de atmosfeer gehaald kunnen worden. Onhandig, toch?

Een wonderlijke gedachte hier is hoe het natuurlijke leven op aarde eigenlijk kan bekeken worden als een heel bijzondere en relatief succesvol verzet tegen deze tweede wet van de thermodynamica, oftewel de wet van de entropie. Eigenlijk "leent" leven uit de chaos (entropie) die in de zon wordt gecreërd en die als zonneenergie op aarde terechtkomt. Deze energie wordt hier op aarde gebruikt door de natuur om atomen te ordenen in moleculen. Moleculen die zo complex zijn dat ze op hun beurt als eenzelfde soort van mini-anti-chaos-fabriekjes aan de slag kunnen gaan. En, omdat de zon zo onwaarschijnlijk groot is, is de beschikbare energie vanuit het standpunt van het leven op aarde functioneel oneindig en is de rekening (entropie) niet voor ons. Ook dat spelletje zal ooit stoppen, maar goed, dat duurt echt nog wel even.

We schakelen nog een tandje bij. Vervuilen is goed voor de economie. Zo, dat lucht op, want deze onhandige waarheid is de onhandigste van allemaal. Maar de feite zijn beenhard. Fabrieken zijn goed voor de economie, zelfs als ze (zwaar) vervuilen. Onderzoek naar vervuiling is goed voor de economie. Een zwaar uitgebouwde gezondheidsindustrie is ook al goed voor de economie. Peperdure saneringsoperaties? Goed. Voor. De. Economie. Telkens moet worden er immers mensen betaald, circuleert er geld en stijgt dus het GDP. Sterker nog, als er bijgeleend moet worden in eender welk van deze stappen - pardon, "geïnvesteerd in industriële ontwikkeling, gezondheidszorg en sanering" - dan stijgt de hoeveelheid geld in omloop. In elke fase van dit proces wordt er geld gemaakt en verdiend. Vervuilen is goed voor de economie! Hoera!

Het omgekeerde is ook triviaal waar. Stel je een wereld voor waarin 3M niet was toegestaan om overal fluorfabrieken neer te poten. Talloze jobs in de chemie, gezondheidsindustrie, bodemsaneringsdeskundigen en saneringsbedrijven, zouden gewoon nooit bestaan hebben. De leningen die ze nodig hadden waren nooit afgesloten. Wegwerpkleding en -tapijten hadden op een duurzamere manier gemaakt moeten worden, zonder een goedkoop PFAS laagje om ze waterdicht te maken. Maar als je het niet weggooit, koop je ook geen vervanging. Duurzaamheid is slecht voor de economie, laten we stoppen met onszelf iets wijs te maken. Het geld had niet gerold, het GDP had een flink stuk lager gelegen, als we niet voluit voor deze wegwerpcultuur en bijhorende vervuiling hadden gekozen.

Maar, er zit een ietsiepietsie klein foutje in dat systeem: Het is niet stabiel. (En er gaan mensen van dood, maar laten we dat even negeren.) Zoals nu weer geïllustreerd door het PFOS schandaal, maar voordien ook pijnlijk duidelijk werd in de wereldwijde COVID pandemie en talrijke financiële crisissen, zorgt dit systeem voor oncontroleerbare schokken. Onbeperkte monetaire groei van een schuldgebaseerd geldsysteem in combinatie met teveel hebberigheid is niet stabiel.

En nu een kleine verrassing, want tussen al het andere door, schreven we hierover een paper die momenteel wacht op publicatie (maar al wel voorbij de review fase is geraakt). En ja, we hebben zelfs een alternatief monetair systeem gebouwd (volgende paper). De ironie hier is natuurlijk dat een alternatief monetair systeem misschien wel eens dé technologische oplossing zou kunnen zijn voor de problemen die voortkomen uit hebberigheid, schaarstedenken en onbeperkte groei, voor de enorme instabiliteit van de "westerse manier van leven". Maar daar hoor je geen ecomodernisten over. Misschien nog meer dan nucleaire energie, is het voor talrijke mensen quasi onmogelijk om een wereld zonder het huidige monetaire stelsel te bedenken. Het straffe is echter dat dit soort schuldgebaseerd geld pas in de 17e eeuw is uitgevonden! Misschien, heel misschien, is bijzonder veel miserie die daarna is ontstaan reduceerbaar tot deze perfide en instabiele uitvinding.

Het is een gedachte die al eventjes speelt: Is de inheemse bevolking van Noord-Amerika uitgeroeid door de wapens en ziektes van de Europeanen of door het geldsysteem dat ze meebrachten. Een onhandige waarheid zo taai als een bizonhuid of zo hard als een klompje goud.

En hierin zit ook een stukje troost verscholen, iets dat ons tot mildheid kan stemmen. Als het effectief zo is dat het financiële systeem waarin we werden geboren zo'n effecten heeft op ons gedrag, als kunstmatig schaarstedenken ons meetbaar dommer maakt, dan kan dit aangebracht worden als verzachtende omstandigheden.

"Ik was onder de invloed van het geldsysteem, edelachtbare."

Zoiets.
Het kind knikt.
Dat zou veel verklaren.